NIEPOKORNI

Upadek powstania styczniowego w 1864 roku usunęły w cień zwolenników powstańczej walki o niepodległość. W działaniach Polaków zaczęła dominować praca organiczna, której celem był wszechstronny rozwój gospodarczy i likwidacja zacofania cywilizacyjnego ziem polskich. Jej uczestnicy byli zdecydowani trwać przy polskości oraz obronić i rozszerzać stan posiadania w sferze gospodarki i kultury, ale rezygnowali z walki o suwerenność. Następne pokolenie odrzuciło jednak apolityczne hasło pracy organicznej. W latach dziewięćdziesiątych XIX w. na ziemiach polskich zaczęły kształtować się nowoczesne ruchy ideowe, które z czasem stały się fundamentem polskiego życia politycznego: ruch socjalistyczny, narodowy, powstały nieco później w Galicji ruch ludowy oraz chrześcijańsko – demokratyczny na Śląsku. Działacze tych środowisk wywodzili się z młodej inteligencji polskiej nazwanej pokoleniem „niepokornych”- ponieważ nie zgadzali się na bierność wobec niewoli.

Ruch narodowy zaczął się kształtować na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XIX w. W 1893 r. powołano tajną Ligę Narodową, której przywódcą został Roman Dmowski. W kierownictwie Ligi znaleźli się również działacze, którzy zerwali z ideami socjalistycznymi. Dla tego ugrupowania najwyższą wartością był naród. Jego działacze uważali, że Polacy muszą uświadomić sobie własną odrębność i bronić prawa do swobodnego rozwoju, zgodnego ze swoim interesem narodowym. Liga sformułowała hasło wspólnoty narodowej Polaków niezależnie od dzielących ich granic państw zaborczych. Było to niezwykle ważne w czasie, gdy znaczna część społeczeństwa polskiego uważała się za przynależną do społeczności państwa zaborczego, w którym przyszło jej żyć. Narodowcy odwoływali się też do wszystkich Polaków, niezależnie od pochodzenia społecznego. Program ideowy tego środowiska wyrażała opublikowana w 1903r. książka Dmowskiego „Myśli nowoczesnego Polaka”.

Socjaliści pojawili się na ziemiach polskich na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX w., ale decydującym  momentem w ich działalności okazało się powołanie w 1892r. na zjeździe w Paryżu Polskiej Partii Socjalistycznej. W kierownictwie PPS, która w następnym roku zaczęła działalność w kraju, na czoło wysunął się Józef Piłsudski. Piłsudski i inni działacze partii byli przekonani, że naród może rozwijać się prawidłowo jedynie we własnym państwie. Dlatego celem PPS stała się walka o niepodległą Polskę o ustroju socjalistycznym i demokratycznym.

Idee PPS zdobyły popularność wśród znacznej części robotników i inteligencji, narodowcy natomiast potrafili zyskać zwolenników we wszystkich grupach społecznych. Przez dłuższy czas jednak obydwa nurty polityczne miały znikomy wpływ na społeczeństwo polskie. W zaborze rosyjskim ze względu na stan wojenny nie można było prowadzić jawnej działalności politycznej. Bardziej sprzyjające warunki istniały w zaborze pruskim, gdzie jednak polityka germanizacyjna wymuszała na Polakach obronę stanu posiadania, a przez to solidaryzm i działania ponadpartyjne. Z czasem zdecydowane wpływy na tym obszarze zyskali narodowcy. Najkorzystniejsze warunki panowały w zaborze austriackim, gdzie dzięki autonomii galicyjskiej mogło rozwijać się w sposób nieskrępowany polskie życie polityczne i kulturalne. Legalnie działały tam Polska Partia Socjalno-Demokratyczna z Ignacym Daszyńskim na czele. Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne oraz Polskie Stronnictwo Ludowe (w którym na czoło wysunął się Wincenty Witos). Na rozwój świadomości narodowej we wszystkich zaborach wpłynęła jednak nie tylko działalność polityczna. Ważną rolę odegrała twórczość Henryka Sienkiewicza, piszącego „ku pokrzepieniu serc” o wielkości dawnej Rzeczypospolitej, którego chłopi witali słowami „Tyś nas zrobił Polakami” oraz malarstwo Jana Matejki.

Do przełomowych wydarzeń w polskim życiu politycznym doszło w czasie rewolucji, która rozpoczęła się w 1905r. i ogarnęła całą Rosję, w tym również Królestwo Polskie. Zarówno socjaliści, jak i narodowcy rozpoczęli swobodniejszą niż dotąd działalność i zyskali znacznie większe wpływy. Narodowi demokraci uznali, że istniejąca sytuacja polityczna nie daje szans zdobycia niepodległości, a zbrojne powstanie przyniosłoby tylko kolejną klęską. Za możliwe uważali natomiast dążenie do autonomii, na kształt istniejącej w dawnym Królestwie Polskim. W czasie rewolucji 1905 r. do rozłamu doszło w PPS. Działacze związani z Piłsudskim- tzw. starzy, dla których priorytetem była walka o niepodległą Polskę, utworzyli PPS- Frakcję Rewolucyjną. Po rozłamie w PPS Piłsudski i jego zwolennicy przenieśli swoją działalność do zaboru austriackiego. W następnych latach stali się głównymi rzecznikami stworzenia siły zbrojnej, która w odpowiednim momencie miała przystąpić do walki z Rosją o niepodległość Polski.

Podobne związki strzeleckie zaczęły tworzyć również organizacje niepodległościowe związane z grupami wywodzącymi się z Ligi Narodowej. W 1912r. niepodległościowcy powołali Polski  Skarb Wojskowy i Komisję Tymczasową Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych jako swoje przedstawicielstwo polityczne. Jednak wpływ tego środowiska na społeczeństwo polskie, nawet w zaborze austriackim, okazał się nikły. Większość Polaków albo nic nie wiedziała o galicyjskich działaczach, albo była nastawiona do nich obojętnie lub niechętnie, sprowadzając idee niepodległościowe do romantycznych mrzonek.

SPRAWA POLSKA – OD NIEISTNIENIA

DO WARUNKU POKOJU EUROPEJSKIEGO

Kiedy wybuchła I wojna światowa, jeden ze współpracowników Józefa Piłsudskiego, zapisał „Nikt na całym świecie Polski nie chce”. Premier brytyjski mówił krótko przed wojną wybitnemu pianiście i orędownikowi sprawy polskiej na Zachodzie Ignacemu Paderewskiemu: „Nie ma żadnej nadziei na przyszłość dla Ojczyzny Pana”. Oznaczało to, że w chwili wybuchu wojny sprawę polską uważano w Europie za wewnętrzny problem zaborców: Rosji, która z Francją i Wielką Brytanią znalazła się w obozie ententy oraz walczących z tym sojuszem państw centralnych- Niemiec i Austro – Węgier. Obie strony walczące chciały zapewnić sobie przychylność Polaków, dlatego wydawały odezwy, które zachęcały do udziału w wojnie, ale nie wnosiły nic do sprawy polskiej.

SPRAWA POLSKA – OD NIEISTNIENIA

DO WARUNKU POKOJU EUROPEJSKIEGO

Kiedy wybuchła I wojna światowa, jeden ze współpracowników Józefa Piłsudskiego, zapisał „Nikt na całym świecie Polski nie chce”. Premier brytyjski mówił krótko przed wojną wybitnemu pianiście i orędownikowi sprawy polskiej na Zachodzie Ignacemu Paderewskiemu: „Nie ma żadnej nadziei na przyszłość dla Ojczyzny Pana”. Oznaczało to, że w chwili wybuchu wojny sprawę polską uważano w Europie za wewnętrzny problem zaborców: Rosji, która z Francją i Wielką Brytanią znalazła się w obozie ententy oraz walczących z tym sojuszem państw centralnych- Niemiec i Austro- Węgier. Obie strony walczące chciały zapewnić sobie przychylność Polaków, dlatego wydawały odezwy, które zachęcały do udziału w wojnie, ale nie wnosiły nic do sprawy polskiej.

Z tej trudnej sytuacji zdawali sobie sprawę przywódcy dwóch głównych polskich obozów politycznych, z których narodowodemokratyczny reprezentował orientację antyniemiecką (prorosyjską), a niepodległościowy antyrosyjską (proaustriacką). R.Dmowski poprał państwa ententy, które walczyły z Niemcami. Liczył na zjednoczenie wszystkich ziem polskich przez Rosję, w następstwie czego Polska miałaby szansę odzyskania niepodległości. Wybuch wojny nie wpłynął jednak na zmianę polityki rosyjskiej wobec Polaków, którzy zarówno przez administrację carską, jak i elity polityczne byli uznawani za część społeczeństwa rosyjskiego. Brak zmiany stosunku władz rosyjskich do sprawy polskiej, wpłynął na decyzje Dmowskiego, który wyjechał na Zachód, gdzie starał się zainteresować władze francuskie i brytyjskie sprawą polską.

J.Piłsudski, zgodnie z przedwojennymi deklaracjami, stanął po stronie państw centralnych, nie wykluczał jednak zmian kierunku działania w przyszłości. Za Austrią opowiedziały się również istniejące w tym państwie polskie stronnictwa polityczne. Liczyły one, że ziemie zaboru austriackiego zostaną połączone z Królestwem Polskim i staną się trzecim członem monarchii austro- węgierskiej. Zorganizowane i dowodzone przez Piłsudskiego oddziały strzeleckie za zgodą Austrii i Niemiec na początku sierpnia 1914r. wkroczyły na teren Królestwa Polskiego, aby wywołać powstanie przeciw Rosji. Próba ta zakończyła się fiaskiem. Żołnierze Piłsudskiego nie zyskali poparcia społeczeństwa polskiego, które wezwanie do walki o niepodległość przyjmowało obojętnie, a bywało, że niechętnie.

Wobec braku poparcia społecznego dla Piłsudskiego Austriacy zdecydowali o włączeniu oddziałów strzeleckich do pospolitego ruszenia, co było równoznaczne z likwidacją tej niepodległościowej formacji. Wówczas jednak Piłsudskiego poparli politycy polscy z zaboru austriackiego, którzy utworzyli Naczelny Komitet Narodowy i za zgodą Austriaków przejęli polityczne zwierzchnictwo nad strzelcami. Tak zaczęto tworzyć Legiony Polskie. Składały się one z trzech brygad: I Brygada- komendantem został Józef Piłsudski, II Brygada- Józef Haller, III Brygada- Stanisław Szeptycki. Celem Legionów była walka z Rosją o niepodległość Polski. Początkowo brygady walczyły oddzielnie: I Brygada w Królestwie Polskim i na Podhalu. II Brygada- w Karpatach i na Bukowinie, gdzie legioniści zasłynęli bohaterską szarżą kawaleryjską pod Rarańczą. W walkach na Lubelszczyźnie uczestniczyła III Brygada, przechodząc chrzest bojowy w bitwie pod Jastkowem. Do końca 1916r. brygady uczestniczyły w bojach z Rosjanami, m.in.pod Kostiuchnówką.

LEGIONY POLSKIE

Obojętny stosunek społeczeństwa polskiego do Legionów zaczął się stopniowo zmieniać, wzmacniała się również wiara w wywalczenie niepodległości. Męstwo i ofiarność okazane przez legionistów dowodziły, że walczą oni nie o zwycięstwo państw centralnych, ale o niepodległe państwo polskie. Piłsudski zaś uważa sojusz z Niemcami i Austro – Węgrami za doraźny. W 1915 r. komendant I Brygady zaczął wstrzymywać werbunek do Legionów i tworzyć Polską Organizację Wojskową– tak jak Legiony mającą na celu walkę o niepodległość, ale działającą w konspiracji.

5 listopada 1916r. monarchowie Niemiec i Austro- Węgier wydali akt, w którym zapowiadali, że z ziem zaboru rosyjskiego zostanie utworzone państwo polskie (jako monarchia konstytucyjna), jednak nie określili jego granic. Niezależnie od intencji zaborców, którzy zamierzali pozyskać w ten sposób ideowych żołnierzy, by wsparli ich w wojnie z Rosją, akt 5 listopada przekreślił dotychczasową solidarność państw zaborczych w uznawaniu sprawy polskiej za ich wewnętrzny problem. Zaistniała ona na arenie międzynarodowej, gdyż w tej sytuacji również ententa musiała wypowiedzieć się w sprawie Polski.

22 stycznia 1918r. prezydent tanów Zjednoczonych, Woodrow Wilson, wydał orędzie, w którym stwierdził, że powinna powstać zjednoczona i niezależna Polska. Stanowisko prezydenta było wynikiem zabiegów wybitnego pianisty Ignacego Paderewskiego. Przełomem w sprawie polskiej okazała się rewolucja lutowa 1917r. w Rosji. Nowe władze rosyjskie wyraziły zgodę na utworzenie niepodległego państwa polskiego z ziem, gdzie Polacy stanowili większość ludności. Przystąpiono także do formowania jednostek złożonych z Polaków służących dotąd w armii rosyjskiej. Powstały trzy korpusy- najliczniejszy I Korpus był dowodzony przez gen. Józefa Dowbor- Muśnickiego.

W marcu 1917 r. R.Dmowski ogłosił memoriał w sprawie odbudowy Polski, a w czerwcu zaczęto tworzyć Armię Polską we Francji(nazywaną od koloru mundurów Armią Błękitną) pod dowództwem gen.Józefa Hallera.

W sierpniu w Lozannie w Szwajcarii powstał Komitet Narodowy Polski, którego siedzibę wkrótce przeniesiono do Paryża. Główną rolę odgrywał w nim Dmowski, który prowadził na Zachodzie akcję dyplomatyczną na rzecz niepodległości Polski.

W tym czasie J.Piłsudski uzależnił formowanie wojska polskiego u boku państw centralnych od powołania rządu. Stanowczo deklarował, że wojsko polskie może podlegać wyłącznie władzom polskim. Ponieważ rządy Niemiec i Austro- Węgier odrzuciły te żądania, w lipcu 1917r. większość żołnierzy I i III Brygady Legionów odmówiła złożenia przysięgi na dochowanie wierności sojuszowi z Niemcami i Austro- Węgrami. Wskutek tego „kryzysu przysięgowego” zostali oni internowani w Szczypiornie i Beniaminowie, a Piłsudskiego uwięziono w Magdeburgu. II Brygadę, która złożyła przysięgę przekształcono w Polski Korpus Posiłkowy.

8 stycznia 1918r. prezydent Wilson wydał orędzie, w którym wymienił czternaście warunków przyszłego pokoju. W punkcie 13 uznano konieczność stworzenia niepodległego państwa polskiego z dostępem do morza. Kolejnym wydarzeniem była deklaracja wersalska wydana 3 czerwca 1918r. przez premierów Francji, Wielkiej Brytanii i Włoch. Stwierdzono w niej, że powstanie niepodległego państwa polskiego jest warunkiem trwałego pokoju w Europie.

JÓZEF PIŁSUDSKI (1867-1935)

Przywódca ruchu niepodległościowego, marszałek Polski. Pochodził z Wileńszczyzny. W młodości wmieszany w próbę zamachu na cara Aleksandra III i zesłany na Syberią. Po powrocie stał się jednym z przywódców Polskiej Partii Socjalistycznej. Redagował i drukował „Robotnika”, prasowy organ partii. Aresztowany przez Rosjan i osadzony w Cytadeli warszawskiej w 1900r., został przeniesiony do szpitala w Petersburgu, skąd zbiegł do zaboru austriackiego. W czasie rewolucji 1905r. był twórcą Organizacji Bojowej PPS, następnie organizował ruch niepodległościowy w Galicji. Po wybuchu I wojny światowej na czele oddziałów strzeleckich wkroczył do Królestwa Polskiego i wziął udział w walce z Rosjanami. Był komendantem I Brygady Legionów Polskich i twórcą konspiracyjnej Polskiej Organizacji Wojskowej. Domagał się od Niemiec i Austro- Węgier powołania rządu polskiego. Kiedy to się nie powiodło, latem 1917r. wezwał legionistów do odmowy złożenia przysięgi na wierność sojuszowi z tymi państwami. Aresztowany i osadzony w twierdzy w Magdeburgu, został zwolniony w listopadzie 1918r. objął urząd Naczelnika Państwa. Był twórcą Wojska Polskiego i zwycięskim Naczelnym Wodzem w wojnie z bolszewicką Rosją. W 1920r. został mianowany marszałkiem Polski. W 1923r. kilka miesięcy po zabójstwie pierwszego prezydenta Polski Gabriela Narutowicza, zrezygnował ze wszystkich funkcji wojskowych i odsunął się od życia politycznego. Zamieszkał w Sulejówku pod Warszawą. W maju 1926r. zaniepokojony pogarszającą się sytuacją wewnętrzną i zewnętrzną Polski, przejął władzę w drodze zbrojnego przewrotu. Od 1926r. do śmierci zajmował stanowiska generalnego inspektora sił zbrojnych, ministra spraw wojskowych oraz dwukrotnie premiera, i faktycznie główną pozycję w państwie.

ROMAN DMOWSKI (1864-1939)

Współtwórca ruchu narodowo-demokratycznego, pisarz polityczny. W czasie I wojny światowej prowadził na Zachodzie akcję dyplomatyczną na rzecz niepodległości Polski. Dzięki jego zabiegom politycznym władze francuskie zgodziły się na utworzenie w czerwcu 1917 r. Armii Polskiej we Francji. Powołał Komitet Narodowy Polski, uznany przez państwa ententy za oficjalną reprezentację narodu polskiego. Od początku 1919r. był delegatem Polski na konferencji pokojowej w Paryżu, podczas której, zmagając się z wrogością Wielkiej Brytanii, walczył o uzyskanie ziem zaboru pruskiego oraz Śląska i Mazur. Wspólnie z Ignacym Paderewskim podpisał traktat wersalski, na mocy którego Polska otrzymała znaczą część terenów postulowanych na zachodzie, w tym Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie. W czasie wojny polsko – bolszewickiej członek Rady Obrony Państwa. W międzywojniu kontynuował pracę pisarską i pozostawał jednym z przywódców narodowej demokracji.